Spoorpark, Anwerpen

Tussen de Antwerpse Draakplaats en de Plantin en Moretuslei ligt een ingewikkeld knooppunt waar verschillende historische transportinfrastructuren samenkomen, waardoor deze langgerekte site een zeer industrieel voorkomen heeft. Dit gebied is door de jaren heen echter in onbruik geraakt en de stad is van plan om hier een nieuw park aan te leggen, genaamd het Spoorpark. Aan Archivaria werd gevraagd om een historisch overzicht te geven van de ontwikkeling van het projectgebied en het ontwerpteam bij te staan met advies over de erfgoedwaarden van de verschillende voorkomende constructies en elementen, zodat men een gegronde beslissing kan nemen wat wel en niet te behouden binnen de nieuwe parkomgeving.

Het betrof door de eeuwen heen steeds een landelijk gebied, dat pas in de loop van de 19e eeuw begon te verstedelijken door onder meer de aanleg van het ringspoor rond Antwerpen (1871-1875) en de urbanisatie die leidde tot het inrichten van de Zurenborgwijk (1882-1890). Om deze nieuwe wijk te kunnen ontsluiten sloot men hier ter hoogte van het huidige Lt. Naeyaertplein een goederenstation aan op het spoornet en verbond men de wijk met het stadscentrum door een paardentramlijn (1890). Hiervoor bouwde men aan de Draakplaats een tramloods op om de trammen en paarden te stallen, met bijhorende conciërgewoning langs het plein dat met zijn mooi uitgewerkte gevelpartij het uithangbord van de trammaatschappij vormde. Intussen werd duidelijk dat het gelijkvloerse ringspoor zeer storend was voor de circulatie in de Antwerpse buitenwijken aangezien men hier enkel langs overwegen kon oversteken. Daarom besloot men om in de jaren 1890 het gehele spoor op te hogen en de nieuwe spoorbermen te voorzien van een rijkelijk uitgewerkte baksteenarchitectuur met overbruggingen. Tegelijkertijd voorzag men ook waterinfrastructuur die noodzakelijk was voor de stoomlocomotieven. Er werd een systeem opgezet waarbij water opgepompt werd en langs drie watertorenduo’s tot verschillende stations gebracht werd. Het watertorenduo aan het huidige Centraal Station werd afgebroken bij de aanleg van de metrolijn, enkel deze in het Spoorpark en aan Schijnpoort blijven heden nog over. De torens zijn in dezelfde stijl als de spoorberm uitgewerkt en het is zeer bijzonder dat deze in duo voorkomen aangezien alle andere watertorens in het land steeds solitair staan. Wanneer het spoornet tegen de jaren 1960 volledig geëlektrificeerd was werden deze torens echter buiten gebruik gesteld aangezien er geen waterbevoorrading meer nodig was voor stoomlocomotieven.

Vervolgens wordt in 1897 het oude goederenstation afgebroken, en er komt een nieuwe op de site van het Spoorpark. Dit werd tijdens WO II zwaar gebombardeerd waardoor het uiteindelijk afgebroken werd. In 1902 werden moderniseringen doorgevoerd aan het Antwerpse tramnet; de trams werden volledig geëlektrificeerd waardoor de loods op de Draakplaats ingrijpend aangepast werd aangezien er geen paarden meer moesten gestald worden. De voordien open binnenkoer werd zo volledig overkapt tot een indrukwekkende grote open binnenruimte.

Een volgende evolutie aan de site heeft te maken met de opkomst van het reizigersverkeer. Tot de jaren 1920 was de huidige Plantin en Moretuslei slechts een secundaire weg naast een landelijke beek. Deze waterloop werd vanaf 1927 overwelfd en men begon de huidige brede laan er aan te leggen. Deze laan liep echter dood op de verhoogde spoorberm, er was geen connectie met het achterliggende Berchem. Hier werd in 1930 een nieuw stationsgebouw opgericht, het moest hét prestigieuze internationale reizigersstation van Antwerpen worden. Uiteindelijk had het gebouw eerder meer weg van een landelijk dorpsstation en de buitenlandse reizigers werden in the middle of nowhere afgezet, waardoor dit opzet niet geslaagd kon genoemd worden. Dit gebouw was dan ook geen lang leven beschoren want tegen de jaren 1950 besloot men om de Plantin en Moretuslei toch door te trekken en aan te sluiten op de Singel. Het oude station stond hiervoor in de weg, waardoor het werd afgebroken en werd vervangen door de huidige sobere betonnen overbrugging. De perrons met overkappingen uit 1930 bleven hierbij echter wel behouden. In de plaats werd een nieuw reizigersstation gebouwd op straatniveau in expo-’58 stijl. Ook dit gebouw was geen groot succes, tegen 1975 moest het zijn rol als internationaal station afgeven aan Antwerpen-Berchem en in 2011 werd het definitief gesloten aangezien het Centraal Station na de grote uitbreidingswerken nu de volledige reizigerscapaciteit op zichzelf aankon.